آسیبها و فرصتهای سراهای محله در منطقه 19 را بررسی کردهایم
خانه هایی پنهان میان هاشورهای خاکستری
الناز عباسیان| خبرنگار:
منطقه 19
شهر پویا، شهری است که در آن مردم در اداره امور جامعه مشارکت دارند. خوشبختانه باور مشارکت مردمی در مجموعه مدیران شهری وجود دارد و از این روست که نهادی با عنوان «مدیریت محله» در شهر تهران شکل گرفت. سبقه این نهاد به سال 1389 که نخستین سرای محله در محله شکوفه شمالی منطقه19راهاندازی شد، برمیگردد. سپس با سرعت قابل توجهی در همه 374 محله شهر، ساختمانهایی با عنوان سرای محله ساخته و افرادی نیز بهعنوان مدیر محله برای انجام امور اجرایی این ساختمانها گماشته شدند. این روزها، دیگر محلهای وجود ندارد که از نظر امکانات فرهنگی و اجتماعی کمبودی داشته باشد؛ زیرا تلاش شده هر محله صاحب یک مرکز فرهنگی با عنوان سرای محله باشد. برپایی کلاسهای آموزشی، علمی، هنری، اجرای برنامههای فرهنگی و اجتماعی و حتی برپایی همایشهای ورزشی از فعالیتهای این مجموعههای فرهنگی در محلههاست. برای مثال منطقه19 در جنوب تهران تا چند سال پیش از نظر اختصاص امکانات فرهنگی و برخی زیرساختها با کمبودهایی مواجه بود.
اکنون با عملیاتی شدن طرح مدیریت فرهنگی محلهمحور، فصل تازهای از این هدف گشوده شده اما در میانه راه به مشکل رسیده است. از چگونگی انتخاب مدیران محلی که با رأی هیئت امنای محلهها و تأیید شهرداری مناطق منصوب میشوند که بگذریم به موضوع مهمی با عنوان وضعیت فعلی سراهای محله و رابطه استخدامی این افراد میرسیم. موضوعی که بیش از 8سال است که تبدیل به دغدغه مهم مدیران محله و مسئولان شهری شده است. گزافه نیست اگر بگوییم که مدیریت محله، فرزند ناخواسته شهرداری بود و با اهدافی که پیشبینی میشد در پیش بگیرد فاصله گرفته است. به عبارتی این روزها حال سراهای محله خوش نیست و بلاتکلیفی تبدیل به دغدغه مهم مدیران محلهها شده است. گزارشی از وضع سراهای محله منطقه19 و بخشهایی از دغدغههای مدیران محله تهیه کردیم.
نخست سری به سراهای محله زدیم تا از برنامههای مختلف آنها آگاه شویم. در این مراکز شما میتوانید علاوه بر شرکت در کلاسهای این مراکز فرهنگی، بر اساس سلیقه و استعداد در یکی از کانونهای مردمی عضو شده و برای محلهتان برنامهریزی کنید. از کودک 4 ساله که عضو خانه کودک شده تا سالمند 70 ساله از خدمات فرهنگی و اجتماعی سراهای محله بهره میبرند. به گفته مسئولان سرا روزانه بیش از 150 نفر در سراها حضور پیدا کرده و از برنامههای مراکز استفاده میکنند.
خانههایی با خدمات ویژه در سرای محلهها وجود دارند که با مشارکت در این خانهها میتوانید نه تنها مشکلات و مسائل خود و محلهتان را برای حل و بررسی با هممحله ایهای خود مطرح کنید، بلکه برای رفع مشکلات دیگران نیز میتوانید مؤثر باشید. همچنین میتوانید در کلاسهای آموزشی متعدد شرکت کنید و مهارتهایتان را افزایش دهید. این خانهها قرار است محلی برای هماندیشی و مشارکتهای علمی، هنری، فرهنگی و خدماتی شما با هممحلهایهایتان باشند. خانه قرآن و عترت، خانه دانش و پژوهش، خانه هنر و ادبیات، خانه خدمات اجتماعی، خانه دوام و ایمنی، خانه سلامت و محیطزیست، خانه فنآوری و اطلاعات، خانه آموزشهای شهروندی، خانه ورزش و تفریحات سالم، خانه خانواده و سبک زندگی، خانه جهاد و ایثار 11خانهای است که در سراهای محله فعالیت میکنند. این خانهها با همکاری و مشارکت مدیران محلهها تشکیل و با نظارت و مدیریت آنها فعالیت خود را آغاز کردهاند. در حال حاضر انتظار ما این است که همه آنها هدفمند باشند و رویکردهای کاملاً فرهنگی و هنری را دنبال کنند.
«مرضیه باقری» پژوهشگر حوزه اجتماعی در اینباره میگوید: «سرای محله از جمله مکانهای عمومی در محلههاست که میتوان آن را اقدامی برای تحقق مدیریت محله توسط خود ساکنان و ارتقای کیفیت زندگی معرفی کرد. عوامل موفقیت عملکرد سرای محله را میتوان به چند دسته تقسیم کرد. سهولت دسترسی، وجود امکانات رفاهی، متناسب بودن فعالیت سرای محله با خواسته افراد محله، انعکاس هویت و فراهم کردن فرصت تعامل اجتماعی افراد جامعه با یکدیگر از جمله عوامل موفقیت این مراکز محلی است. بر اساس گزارش میدانی از سرای محله مناطق 19 و 2 تهران، میزان مشارکت شهروندان در فعالیتهای سرای محله از سال 1390 تا 1397 رشد صعودی داشته و از 10درصد به 47درصد رسیده است.»
ضرورت اصلاح ساختار مدیریت محله
با نگاهی به اساسنامه مدیریت محله میتوان به نقش هیئت امنای محله، کارگروههای تخصصی و خانههای زیرمجموعه آن در ساختار مدیریت محله پی برد. هیئت امنایی که متشکل از 13 نفر از نمایندگان نهادهای محلهای، دستگاههای اجرایی و شورایاری است، کار هدایت، برنامهریزی و نظارت و راهبری مدیریت محله را انجام میدهد. شاید در نگاه نخست، این ساختار مردمی و مشارکتپذیر باشد اما تعدد و اختلاف نظر و نبود مرجع تصمیمگیری مشخص، مدیران محله را در اجرای فعالیتهایشان با مشکل روبهرو کرده است. موضوعی که «اصغر کریمی» مدیر سرای محله شکوفه شمالی به آن اشاره میکند و میگوید: «ما تلاش میکنیم در اجرای برنامهها و برپایی کلاسها، نظر موافق هیئت امنای محله و مسئولان شهرداری ناحیه و معاونت اجتماعی را جلب کنیم، اما گاهی نظرات متفاوت افراد و اختلاف سلیقهها، ما را دچار سردرگمی میکند. همین موضوع موجب شده تا برنامه مدونی برای فعالیتهایمان نداشته باشیم.»
او پیشنهادهایی هم دارد و میگوید: «مدلهای مختلفی برای فعالیتهای آتی مدیران میتوان فرض کرد. در یک مدل، مدیر محله میتواند کارمند شهرداری شده و همه درآمد حاصل از فعالیت سرا را به حساب شهرداری واریز و شهرداری خود اقدام به پرداخت حقوق کارکنان و هزینه نگهداشت سرا و اجرای برنامهها کند. این نمونه در فعالیت خانههای فرهنگ زیر نظر سازمان فرهنگی و هنری مشهود بوده و جواب داده است. مدل دیگر موضوع واگذاری سرا به مدیر محله بهعنوان پیمانکار فرهنگی است که به نظر دست مدیران محله را در اجرای برنامهها باز خواهد کرد. مدل دیگر هم چیزی شبیه فعالیت فعلی مدیران و به شکل تعاملی با شهرداری و هیئت امناست که در صورت داشتن دستورالعمل اجرایی و شفافیت اداری و مالی میتواند مؤثر واقع شود.»
اما «داود قلیزاده» دبیر شورایاری این محله تأکید زیادی به نقش مردم در ساختار مدیریت محله و اجرای برنامهها دارد و میگوید: «سراها بر پایه مشارکت مردم راهاندازی شدهاند و نباید دست نمایندههای اهالی در اجرای این امور کوتاه شود. مدیران محلی با نظر اهالی و شورایاران بهتر میتوانند برنامههای بومی اجرا کنند.»
در این باره «هیوا کاکهزاده» شهردار ناحیه 2 منطقه19، پیشنهاد جالبی دارد و میگوید: «بازبینی در ساختار مدیریت محله بسیار ضروری است و نواقص آن باید برطرف شود. من بهعنوان یک شهروند نه شهردار ناحیه پیشنهاد میکنم در ساختار جدید، فضای بیشتری برای فعالیت تشکلهای مردمنهاد در نظر گرفته شود. زیرا وقتی ظرفیتهای محلی در اختیار فعالان اجتماعی که جایگاهی ثبت شده در قانون و جامعه دارند قرار بگیرد، بازدهی سراها بهتر و بیشتر خواهد شد. مدیران محله نیز با همکاری این گروهها میتوانند از انحصار اجرای برنامههای آموزشی و فرهنگی و درآمدزایی خارج شده و به سوی فعالیتهای داوطلبانه و شهروندپسند بروند. برای نمونه میتوان به فعالیت تشکلهای مردمنهاد حامی معلولان و حافظان محیطزیست در محلهها اشاره کرد.»
نبود ثبات کاری، دغدغه مدیران
مدیران شهری وقت انتظار داشتند که این سراهای محله را افراد محلی به شکل داوطلبانه یا با درآمد سرا اداره کرده و هیچگاه انتظار رابطه استخدامی با شهرداری نداشته باشند تا بیش از این بدنه نیروی انسانی شهرداری بزرگتر نشود. اما شرح وظایف و مسئولیتهای سنگین مدیران محله از یک سو و جور نبودن دخل و خرج سراها، احتمال انجام امور به شکل داوطلبانه را به صفر رسانده و آنها را به داشتن یک رابطه استخدامی ولو قراردادی امیدوار کرد. نبود ثباتکاری از مهمترین مشکلات ماست.
«سمیه فرضیپور» مدیر سرای محله شهیدکاظمی این جمله را میگوید و ادامه میدهد: «سالهاست که مدیران محله بدون رابطه استخدامی با شهرداری کار میکنند و ثبات شغلی ندارند. مدیران محله هر لحظه هراس این را دارند که از کار برکنار شده و بیکار شوند. از مسئولان درخواست میکنیم که تکلیف مدیران و کارکنان سراها را روشن کنند.» درخواستی که با همه تلاشهای مدیران محله، هیچگاه به ثمر نرسیده است. اکنون مدیران ماندهاند و مسئولیت اداره 11خانه در سرا و حفظ و نگهداری ابنیه و تجهیزات آن.
جا دارد اینجا گریزی هم به وضع استخدام مدیران محله داشته باشیم. برای مثال در منطقه 19 طی این چند سال، حدود 30 مدیر روی کارآمده و بعد به خاطر مشکلاتی انصراف داده یا عزل شدهاند. این در حالی است که بیمه مدیران محلهها نیز دوام چندانی نداشت و تنها از ابتدای فروردین تا آذر سال 1396 بیمه شدند و پس از آن اکنون 7ماهی است که نه خبر از بیمه است و نه افزایش حقوق و مزایای دیگر. با این اوصاف، مدیران محله اغلب دلسرد شده و اشتیاقی به فعالیتهای خلاقانه در محلهها ندارند و حتی گاهی تخلفات برخی مدیران خطاکار را به پای همه مدیران ولو پاکدست و فعال مینویسند و از بسیاری از امتیازها آنها را محروم میکنند.
سراهای محله مختار هستند کلاسهای فرهنگی، هنری و آموزشی برپا کرده و درآمد حاصل از آن را صرف امور خود سرا کنند. درآمد حاصل از این فعالیتها مستقیم وارد صندوق مالی سرا میشود. مدیر محله با نظارت هیئت امنا و بازرس محله میتوانند از این محل، حقوق خود، کارکنان و مربیان و هزینههای جاری شامل خرید ملزومات اداری و هزینههای حفظ و نگهداری ساختمان را پرداخت کند. اینکه آیا درآمد سراها کفاف این همه پرداختها را میدهد یا نه؟ سؤالی است که از یکی از مدیران محلهها میپرسیم. فرضیپور میگوید: «برخی از سراها به دلیل دسترسی اهالی، امکانات و تجهیزات ساختمان خوب، مخاطبان بیشتری داشته و به دنبال آن درآمد بالایی دارند. اما سراهایی مانند سرای شهیدکاظمی که در خیابان خلازیر قرار گرفته و دسترسی به سرای محله و سطح معیشت اهالیاش پایین است، درآمد چندانی نداشته و برای تأمین هزینههایش با مشکل روبه روست. مبالغی که شهرداری مناطق با عنوان تنخواه به حساب سراهای محله واریز میکند، کمک زیادی به حل مشکلات مالی و پرداخت حقوق کارکنان میکند. ما انتظار داریم این پرداختها ادامه داشته باشد و حداقل از سراهای کم درآمد حمایت شود.»
البته در کنار درآمدزایی، اجرای برنامههای فرهنگی و اجتماعی برای شهروندان نباید نادیده گرفته شود. گرچه شهرداریهای مناطق دست مدیران محلهها را در برپایی کلاسهای آموزشی و فرهنگی و نیز درآمدزایی را در حد عرف مراکز فرهنگی باز گذاشته و انتظار دارند مدیران محلی از همین درآمد سراهای محله حقوق مکفی خود و کارکنان را تأمین کند. اینکه چقدر درآمد برای سراها حاصل میشود که هم حقوق خود و کارکنان تأمین شود و هم برای تأسیسات و نگهداری ساختمان و نیز برای اجرای برنامهها هزینه شود، بماند. به گفته خود مسئولان سراها، بیشتر این مراکز سودده نبوده و بیلان مالیشان منفی است و همین امر از کیفیت اجرای برخی برنامه کاسته است. به عبارتی گاهی کیفیت برنامههای فرهنگی فدای درآمدزایی میشود.
دردسرهای نگهداشت ساختمان سراهای محله
به دغدغههای مدیران محله مشکل تأسیسات و خرابی سیستم گرمایشی و سرمایشی ساختمانها را نیز اضافه کنید. موضوعی که این روزها حتی مراجعان سراها را نیز برای استفاده بهتر از خدمات کلاسها ناراضی کرده است. یکی از مدیران محله که تمایلی به بردن نامش ندارد، دل پری از مشکلات سرای محله دارد و میگوید: «ماههاست که ساختمان سرای محله مشکل تأسیسات دارد و درآمد سرا، کفاف حقوق کارکنان و اجرای برنامهها را به زحمت میدهد. چه برسد به اینکه بخواهد به مشکل تأسیسات رسیدگی کند. شهرداری هم به دلیل مشکلات مالی، پیگیر رفع این مشکل نیست. در این فصل گرم، نبود وسایل سرمایشی، راندمان کار ما را پایین آورده و مخاطبان کلاسهای سرای محله را با مشکل روبه روبه کرده است.»
فرضیپور در ادامه پیشنهادی دارد و میگوید: «پیشنهاد ما این است که برای رفع مشکل تأسیسات سراهای محله، از سوی شهرداری مناطق، فرد یا تیم مشخصی تعیین و در صورت بروز مشکلات این نواقص رفع شود. در بسیاری از سراهای شهر تهران، به دلیل بدهی، انشعابات آب و برق و گاز مکرر قطع شده و در برپایی کلاسها و اجرای برنامهها اختلال ایجاد میکند.»
«محمد نعمتی» مدیر محله شریعتی جنوبی نیز به استفاده از پتانسیلهای محلی برای اداره امور و حل مشکل تأسیسات سرای محلهشان تأکید دارد و میگوید: «سرای محله ما هم مشکل تأسیسات دارد، اما تلاش کرده ایم با کمک تکنیسینها و تعمیرکاران بومی تا حدودی این مشکلات را برطرف کنیم. اما بخشی از مشکل تأسیسات نیاز به تأمین بودجه بیشتر دارد که باید شهرداری مساعدت کند.»
ساختمانهای سرای محله از سوی شهرداری با صرف هزینههای بسیار به بهترین شکل و با بهترین خدمات ساخته شدهاند. اما مثل هر ابنیهای، این مراکز به مرور زمان دچار نقصان شده و استهلاک پیدا کرده اند. مشکل تأسیسات سراها در ابتدا با صرف هزینههای متعارف حل شدنی است، اما اگر به موقع رسیدگی نشوند، ممکن است هزینهها صدچندان شود. بهتر است مسئولان شهری بیشتر از گذشته، به فکر نگهداشت این سرمایههای محلی باشند.
نبود برنامه مدون
«پریسا رهنما» مدیر سرای محله نعمتآباد به نبود برنامه مدون در سراها اشاره میکند و میگوید: «در حال حاضر بزرگترین مشکل ما، نداشتن برنامه مدون برای اجرای امور است. تلاش ما این است با توجه به علاقهمندیهای شهروندان محله و بهرهگیری از پتانسیل محلی فعالیت کنیم. در حال حاضر، برخی از برنامهها سلیقهای اجرا شده و متناسب با نیاز محله و اقتضای زمان نیست. حداقل در محلههای جنوبی شهر تهران که کمبود مراکز فرهنگی و هنری بسیاری داریم، سراهای محله میتوانند بسیار اثرگذار باشند. برای مثال در محله نعمتآباد با بیش از 8هزار نفر جمعیت، این سرا بهعنوان تنها مجموعه فرهنگی و هنری است و با برنامهریزی درست میتوان از بیشترین پتانسیل این مجموعه بهرهبرد.» او در ادامه به تأثیر انتخاب مدیران بومی در محله گریزی میزند و میگوید: «وقتی مدیری از جنس خود اهالی و از دل محله، امور فرهنگی را بر عهده بگیرد، بهتر میتواند برای اهالی برنامهریزی داشته باشد. یک مدیر محلی میتواند با استفاده از پتانسیلهای محلی مانند گروه سرود، گروه نمایش و... تشکیل دهد و در مناسبهای مختلف از آنها بهره ببرد. یک مدیر محلی سلیقه و خواست اهالی محلهاش را بهتر درک میکند ولو تجربه چندانی نداشته باشد.»
ضرورت بازنگری در ساختار مدیریت محله
«حمید بهرامی» معاون اجتماعی و فرهنگی شهردار منطقه19 نیز به لزوم بازنگری در اساسنامه مدیریت محله برای افزایش مشارکتپذیری شهروندان، اشاره میکند و میگوید: «این باور در مجموعه مدیران شهری وجود دارد که مردم در اداره امور جامعه مشارکت داشته باشند. به عبارتی زمانی که ما میگوییم شهرداری باید به یک نهاد فرهنگی و اجتماعی تبدیل شود به این معنی است که مردم خود در اداره شهر ایفای نقش کنند. اما برای این مشارکت باید بسترسازی شده و برای این بسترسازی باید برنامهریزی و کار فرهنگی انجام شود. برای تولید سرمایههای اجتماعی و فرهنگی که به منزله توسعهیافتگی است، باید نگاه ویژهای به نخبگان این بخش داشته باشیم، زیرا این طبقه سرمایه، ثروت فرهنگی و اجتماعی را تولید میکنند.
آنها مولدین اصلی ایدهها و اندیشههای سازنده هستند و هنر مدیریت شهری باید در این راستا باشد که از آنها در مسیر تولید دستاوردهای جدید اجتماعی استفاده کند. خوشبختانه با ایجاد سراهای محله بستر مشارکت و تعامل مدیریت شهری با نخبگان از چند سال پیش فراهم شد و امیدوارم با تداوم طرح مدیریت محله بتوانیم بر میزان این تعاملها بیفزاییم و به توسعهیافتگی بیشتر شهر کمک کنیم. این چنین است که مشارکتپذیری به واسطه سراها توسعه پیدا میکند و این مجموعههای فرهنگی، زیرساخت فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی در محلهها هستند. اگر هم موضوع اصلاح ساختار مدیریت محله مطرح است برای کیفیتر و واقعیتر شدن این مشارکتهاست.»
سراها تعطیل نمیشوند
چند ماهی است که شایعه تعطیلی سراهای محله از گوشه و کنار به گوش میرسد. این موضوع را از «مهدی شیرزاد» مسئول ستاد هماهنگی مدیریت محله جویا میشویم و او ضمن رد این شایعه، خبر خوبی به مدیران سراهای محله میدهد و میگوید: «نگرش مدیریت شهری فعلی، نگرشی محلهمحور و مشارکتپذیر است. از اینرو با وجود نواقص بسیار در اجرای طرح مدیریت محله، ما همچنان موافق فعالیتهای سراهای محله هستیم و در ماههای آینده، تصمیمهایی برای مدیریت بهتر این مراکز تصویب میکنیم و به اجرا درخواهد آمد. ما تلاش داریم تا نسخه واحدی برای سراهای محله پیچیده نشود و نظام ارزیابی و عملکرد به سمت محلهمحوری برود و در هر محله به نیازها و اقتضائات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی آن توجه شود. البته با توجه به کمبود منابع، باید بکوشیم با اعتمادسازی و تسهیلگری، از ظرفیتهای محلی و کمکهای مردمی برای ارتقای سطح کیفیت زندگی شهروندان بهره ببریم. خبری از تعطیلی نیست و انتظار داریم همکاران ما در محلهها با جدیت در فصل تابستان که سراها مخاطبان بیشتری دارند، بیش از پیش برنامههای فرهنگی و اجتماعی خود را ادامه دهند.» در حال حاضر در 352 محله در شهر تهران حدود 345 سرای محله داریم که به خدمترسانی به شهروندان مشغول هستند. خلاصه کلام اینکه روزهای داغ تابستان و زمان فراغت دانشآموزان و دانشجویان از تحصیل فرا رسیده و اشتیاق خانوادهها برای استفاده از برنامههای سراهای محله، بیش از روزهای دیگر است. لازم است در این روزها، مسئولان به حال سراهای کم رونق که چون کشتی به گِل نشسته میمانند، فکری کنند تا شهروندان از امکانات و پتانسیلهای محلیشان به نحو احسن استفاده کنند.
تعیین جایگاه حقوقی مدیریت محله
از ابتدای شکلگیری سراهای محله، ساختار شورایاریها، هیئت امنا و مدیریت محله جایگاه حقوقی مشخص و روشنی نداشته است. متأسفانه این خلأ حقوقی، مشکلات بسیاری را برای مدیران محلهها و مسئولان شهری ایجاد کرده است. در ستاد راهبری محلهها، کارگروه حقوقی برای رفع این مشکلات تشکیل شده تا در موضوع ساختار حقوقی جلب مشارکتهای مردمی و نسبت آن با شورا و شهرداری، الزامات قانونی فعالیت مدیران محلهها و کارکنان سراها، شفافیت مالی و مسائلی از این دست، ارزیابیهای لازم انجام شود. در حال حاضر، در اعلام نتایج این کارگروه، شتابزده عمل نمیکنیم تا همه جنبههای کار بررسی و نتیجه کارشناسی شده ارائه شود. البته ما فقط پیشنهادهای کارشناسی شده را مطرح میکنیم و در انتها این مدیران ارشد شهری در تعامل با اعضای محترم شورایشهر هستند که باید در این زمینه تصمیمگیری نهایی کنند. اما به جرئت میتوانم اعلام کنم که در وضعیت کنونی شهرداری که مشکلات مالی بسیاری گریبانگیر این سازمان شده و نیروی انسانی مازاد دارد، امکانی برای افزودن نیروی انسانی بیشتر به حدود 66 هزار کارکنان شهرداری نیست و این موضوع از خط قرمزهای مدیریت شهری است. البته ساز و کارهایی در حال تدوین است تا با فعالیتهای داوطلبانه و مشارکتی و با کمترین هزینه بر دوش شهرداری، این مراکز با بالاترین بازدهی اداره شوند.
مهدی شیرزاد،مسئول ستاد هماهنگی مدیریت محله شهر تهران